Nga Tirana në Londër: Autorja Lea Ypi
Burimi: Henning Kretschmer/laif
Nga Dirk Schümer [Welt.de]
Shumë rrallë pyesim se si familjet ekstravagante ia dolën mbanë me komunizmin. Lea Ypi tregon historinë, duke përdorur shembullin e gjyshes së saj shqiptare. Ajo ra në kthetrat e Sigurimit të Shtetit famëkeq. Në fund, ajo madje u shfaq dy herë në dosje.
Lexuesit e librit më të shitur të Lea Ypit, “E lirë”, e njohin tashmë gjyshen e saj, Nini.
Gjyshja e saj, emri i saktë i së cilës ishte Leman, shfaqet vazhdimisht në kujtimet e fëmijërisë së mbesës së saj si një grua e mençur dhe skeptike ballkanase, e cila, në kthesat e çmendura të historisë shqiptare, nga stalinizmi i Epokës së Gurit te lufta civile anarkike e kapitalizmit grabitqar, nuk është më e impresionuar nga asgjë, pasi ka përjetuar edhe më keq në jetën e saj të gjatë. Mbesa e saj, e cila ligjëron filozofinë politike në Shkollën e Ekonomisë në Londër, rastësisht u bë autorja më e famshme shqiptare me “E lirë”, edhe pse autorja poliglote ka shkruar prej kohësh në anglisht dhe më pas e ka përkthyer veten në gjuhën e saj amtare.
“Pa dinjitet”, libri pasues prej gati 400 faqesh, me siguri nuk do të jetë ndryshe nga “E lirë”. Këtu, mbesa përqendrohet tërësisht në biografinë e gjyshes së saj, e cila vdiq në vitin 2006 dhe e cila, sipas Lea Ypit, “nuk pushoi kurrë së foluri me mua”. Nëntitulli “Mbijetesa në epokën e ekstremeve” është pothuajse një nënvlerësim. Sepse kokëfortia Lea Ypi mezi i mbijetoi shekullit të saj të tmerrshëm të nacionalizmit, racizmit dhe ideologjive të tjera vdekjeprurëse politike.
Rrënjët e sagës së familjes Ypi, si pothuajse të gjitha historitë ballkanike, qëndrojnë në Perandorinë Osmane, e cila për shekuj rekrutoi dinjitarë të lartë perandorakë nga Shqipëria përmes rrëmbimit të fëmijëve ose trukeve të tjera feudale. Kështu, lexuesit, të udhëhequr nga mbesa, zhyten në një botë të kaluar ku Sulltani në Stamboll lëshonte dekrete që përcaktonin fatin e jetës së individëve dhe ku klasa e vogël, por shumë e zgjedhur, xhonglonte kombësitë dhe gjuhët. Disa gra ishin shqiptare pa qenë kurrë në zemër të Shqipërisë; gjyshërit dhe xhaxhallarët kishin ndjekur shkolla të mesme franceze në qytetin shqiptar të Manastirit, i cili tani quhet Bitola dhe ndodhet në Maqedoninë e Veriut. Ato flisnin frëngjisht midis tyre, turqisht në nivel zyrtar dhe udhëtonin në Paris për muajt e mjaltit a flirtit, në Kortinë për ski dhe në Liqenin Garda në verë.
Rastësisht, por aspak arbitrarisht, Leman Ypi, heroina e kësaj biografie letrare, përfundoi në Selanik, qytetin multietnik osman ku hebrenjtë sefardikë përbënin shumicën relative, grekët vendasit ruralë dhe turqit administratorët. Vetë Leman hasi vazhdimisht probleme me identitetin e saj të saktë atje. Kështu, nëpërmjet martesave dhe nipërve, familjes së shkujdesur islamike iu bashkuan shërbëtorë turq që u konvertuan në të krishterë ose anëtarë të sektit islamik hebraik të Dönme-ve. Në vitet e fundit të lavdisë së këtij “Saloniku” të vjetër, të cilin Mark Mazower e ka përshkruar me aq saktësi në një kryevepër të historiografisë së kohëve të fundit, takojmë edhe tregtarin e duhanit nga Hamburgu, Gustav Heym, i cili supozohet të ishte martuar me tezen e Lemanit, Selmën, për arsye biznesi. Por, në vend që të bashkohet me një proto-fashist gjerman, ajo preferon të vrasë veten ditën e dasmës së saj. Inshallah.
Si në një roman të Graham Greene
Edhe ekstravagancat më pak vdekjeprurëse janë pjesë e historisë së familjes, siç janë 100 kanarinat e dhuruara nga Sulltani, të cilat ushqehen vazhdimisht në pallatin familjar në Selanik, derisa edhe krijesat e vogla, duke kërcëlluar për lirinë e tyre, humbasin, së bashku me pronarët e tyre, shumë kohë pas zjarrit shkatërrues të vitit 1917, në flakët ideologjike të nacionalizmit grek dhe çmendurisë racore naziste.
Heroina e këtij libri tashmë jeton në Tiranë dhe atje e gjen veten të kapur në vorbullën e rrezikshme të ndërtimit të kombit shqiptar, i cili, në përshkrimin e Lea Ypi gjatë Luftës së Dytë Botërore, me terroristët e saj të Kuq, bashkëpunëtorët italianë, ushtarët e gëzuar të Wehrmacht dhe agjentët britanikë, duket si një roman i Graham Greene. Titulli i punës: Zonja jonë në Tiranë.
Ypi përshkruan jetën e përditshme dhe pikëpamjet e gjyshes së saj gjatë periudhave para luftës dhe kohës së luftës sikur të ishte atje. Në dialogët e saj, Leman flet vetëm në mënyrë indirekte, ndërsa të gjithë të tjerët flasin natyrshëm në mënyrë fiktive, por me humorin e thatë dhe depërtimin politik të autores. Në realitet, bisedat ishin sigurisht më pak të zgjuara. Për shembull, kur stërgjyshi i Leas, Xhafer Ypi, bëhet kryeministër i Shqipërisë me hirin e Musolinit përballë ushtrisë inekzistente dhe financave të dobëta, dhe qesh me konceptin e të bërit histori: “Historia po bëhet për ne”. Kjo nuk e ndaloi historinë botërore që ta vriste menjëherë dinjitarin në bombardimet greke të luftës së vitit 1940.
Enver Hoxha në kafene
Tregimi letrar i autores të tërheq në drama të tilla, pothuajse drejtpërdrejt. Si e di ajo me kaq saktësi se në dasmën e gjyshërve të saj, tavani pikonte ujë shiu, duke lënë një njollë që i ngjante një Shqipëria të madhe? A ishte ndoshta aty kur, gjatë një takimi të hershëm në Café Kursaal në Tiranë, një shok rebel i kolegjit të gjyshit të saj e ndërpreu me dhunë bisedën? Emri i burrit ishte Enver Hoxha, dhe pas vitit 1945, si një tiran komunist dhe gjakpirës, ai do të shkatërronte personalisht jetën e Ypis-it borgjez-liberal.
Pas përfundimit të luftës, në të cilën as ajo dhe as burri i saj nuk kishin bashkëpunuar me fashistët italianë apo nazistët, gjyshja Leman pati shumë mundësi të reflektonte nëse arratisja e saj nga një Perandori imagjinare Osmane në atdheun gjuhësor të Shqipërisë në vitin 1932 kishte qenë një zgjedhje e mirë. Epoka e nacionalizmit i shtyu miliona njerëz në Ballkan drejt kufijve të rinj, shfarosi pakicat deri në shekullin e 21-të dhe i shndërroi kozmopolitët tolerantë në bisha mendjengushtë si Hoxha.
Në fund të Luftës së Dytë Botërore, ishte pothuajse xhaxhai i saj, tregtari gjerman i shkathët i duhanit Heym, ai që i mundësoi Lemanit, burrit të saj dhe djalit të iknin në Itali. Por në vend që të shpëtoheshin nga ajo që ajo e quan një “Goethe svastike”, Ypi-të mbetën në vend dhe, siç denoncuan liberalët, ranë në kthetrat e “Sigurimit”, shërbimit të sigurimit shtetëror.
Si i mbijetoi Lemani 15 viteve të punës së detyruar për burrin e saj të shkatërruar fizikisht, si hapi gropa si punëtore ferme gjatë asaj kohe dhe si e mbajti të birin gjallë pavarësisht urisë, izolimit dhe përdhunimit – Lea Ypi vetëm sa aludoi për të gjitha këto në fund; ndoshta po i mbaronte energjia. Fakti që, në fund të kërkimit të saj në arkivat kombëtare të Stasit në Tiranë, autorja zbulon një Leman Ypi të dytë në dosje, e cila jetoi një jetë shumë të ngjashme dhe vdiq në vitin 1972 – nuk e mësojmë kurrë plotësisht nëse edhe kjo ishte një trillim surreal i krijuar nga “Sigurimi” për t’i dhënë fund mbikëqyrjes së tyre të gjatë, apo nëse “Epoka e ekstremeve” përmbante gjithashtu këtë frazë.
Lea Ypi e krahason metodën e saj të shpikjes letrare të historisë së vërtetë familjare me një udhëtim në një karusel: “E dini që në fund, do të ktheheni aty ku jeni nisur, por nuk ka të bëjë me destinacionin, ka të bëjë me vetë udhëtimin.” Ju lutem hipni në bord!
Lea Ypi: Aufrecht. Überleben im Zeitalter der Extreme. Aus dem Englischen von Eva Bonné. Suhrkamp, 416 Seiten, 28 Euro.
Burimi: https://www.welt.de/kultur/literarischewelt/article68b19d3dadc6ba5d53cb0d04/Lea-Ypis-Familiensaga-aus-Albanien-Warum-ihre-Oma-wie-eine-Agentin-in-einem-Balkan-Thriller-lebte.html
