Armët bërthamore po përjetojnë një rikthim të rrezikshëm. Pa kontroll të ri të armëve, bota përballet me një Armagedon bërthamor.
Nga Dr. Rolf Mützenich [IPG]
Trilleri “A House of Dynamite” [Një shtëpi dynamite, i publikuar së fundmi në kinema dhe në Netflix, trajton fuqishëm një temë të konsideruar prej kohësh që nga fundi i Luftës së Ftohtë: kërcënimi i Armagedonit bërthamor. Në filmin e Kathryn Bigelow, ushtria amerikane zbulon papritur një raketë balistike ndërkontinentale mbi Oqeanin Paqësor që mund të arrijë në kontinentin e SHBA-së brenda pak minutash. Nga perspektiva të ndryshme, filmi tregon se si vendimmarrësit politikë dhe ushtarakë përpiqen t’i përgjigjen krizës. Ai thekson se sa të prekshëm mbetemi pavarësisht sistemeve të sofistikuara të mbrojtjes dhe lojërave strategjike të luftës, dhe sa shpejt një sulm i vetëm bërthamor mund të përshkallëzohet në një katastrofë globale brenda pak minutash.
Filmi nuk është një eksperiment i largët mendor, por përkundrazi pasqyron një skenar gjithnjë e më realist të ditëve tona të sotme. Kohët kur Presidenti i atëhershëm i SHBA-së, Barack Obama, promovoi vizionin e një bote pa armë bërthamore në Pragë në vitin 2009, tani duken si një epokë e kaluar. Në vend të kësaj, po dëshmojmë kërcënime bërthamore që shprehen hapur përsëri, sulme taktike bërthamore që diskutohen si një opsion serioz ushtarak në diskutimet strategjike të fuqive të mëdha, traktate për çarmatim dhe kontroll të armëve që skadojnë ose po ndërpriten, arsenale bërthamore që modernizohen dhe sisteme të reja shpërndarjeje që po zhvillohen. E vërteta e hidhur është: rreziku i konfliktit bërthamor është padyshim më i madh sot se kurrë më parë. Jemi në prag të një epoke të re bërthamore, një epoke që është edhe më komplekse, e paparashikueshme dhe e pasigurt se e ashtuquajtura “balancë e terrorit” gjatë Luftës së Ftohtë.
Konteksti gjeopolitik ka ndryshuar në mënyrë dramatike vitet e fundit. Që nga sulmi rus ndaj Ukrainës, Moska ka sforcuar doktrinën e saj bërthamore dhe ka kërcënuar vazhdimisht të përdorë armë bërthamore. Në të njëjtën kohë, Kina po e zgjeron masivisht arsenalin e saj bërthamor. Në një paradë ushtarake që festonte 80-vjetorin e fitores së saj në Luftën e Dytë Botërore në shtator, Pekini zbuloi për herë të parë triadën e saj të plotë bërthamore. Sipas Institutit Ndërkombëtar të Kërkimeve për Paqen në Stokholm (SIPRI), Republika Popullore tani zotëron të paktën 600 koka bërthamore. Ekspertët vlerësojnë se ky numër mund të rritet në 1,500 koka bërthamore deri në vitin 2035, duke u përputhur me nivelin e arsenaleve bërthamore amerikane dhe ruse.
Bota aktualisht po lëviz drejt një epoke të re bërthamore tripolare ose edhe shumëpolare. Aktualisht, nëntë shtete zotërojnë armë bërthamore, përfshirë pesë anëtarët e përhershëm të Këshillit të Sigurimit të OKB-së, si dhe Izraelin, Indinë, Pakistanin dhe Korenë e Veriut. Megjithatë, përballë pasigurisë globale në rritje dhe tensioneve gjeopolitike, gjithnjë e më shumë vende po shqyrtojnë zhvillimin e aftësive të tyre bërthamore. Vetëm më 17 shtator 2025, Arabia Saudite dhe Pakistani i armatosur me armë bërthamore nënshkruan një marrëveshje të re mbrojtëse që përfshin një klauzolë ndihme të ndërsjellë. Pakti nuk është vetëm një sinjal për rivalët e mundshëm rajonalë, por gjithashtu nxjerr në pah strukturën në ndryshim të pushtetit në Lindjen e Mesme, në të cilën Shtetet e Bashkuara nuk perceptohen më si një garantues i besueshëm i sigurisë.
Këto ndryshime rajonale janë gjithashtu pjesë e një zhvillimi më të gjerë global: Pax Americana po ia lë gradualisht vendin një rendi botëror shumëpolar në të cilin Shtetet e Bashkuara nuk janë më të gatshme ose të afta të sigurojnë stabilitetin ndërkombëtar vetëm. Besimi në rënie në garancitë amerikane të sigurisë do të thotë që jo vetëm kundërshtarët perëndimorë, por edhe aleatët e ngushtë të SHBA-së në Indo-Paqësor, si Japonia dhe Koreja e Jugut, si dhe shtetet evropiane, tani po shqyrtojnë hapur aftësitë e tyre bërthamore. Në sfondin e këtyre zhvillimeve, Rafael Grossi, Drejtor i Përgjithshëm i Agjencisë Ndërkombëtare të Energjisë Atomike (IAEA), paralajmëroi së fundmi në një intervistë me Repubblica për një botë me 20 deri në 25 shtete me armë bërthamore.
Megjithatë, është shumë e dyshimtë nëse një botë shumëpolare me më shumë se 20 shtete me armë bërthamore do të kontribuonte në të vërtetë në një siguri më të madhe. Koncepti i parandalimit supozon një shkallë të caktuar racionaliteti dhe parashikueshmërie nga ana e aktorëve të përfshirë. Por sa më shumë aktorë të zotërojnë armë bërthamore, aq më i madh është rreziku i sjelljes irracionale, llogaritjeve të gabuara, keqkuptimeve, aksidenteve teknike dhe dinamikave të përshkallëzimit. Në të njëjtën kohë, një numër në rritje i aktorëve bërthamorë e ndërlikon ndjeshëm krijimin e rregullave të detyrueshme për çarmatimin dhe kontrollin e armëve.
Sistemi ekzistues i çarmatimit dhe kontrollit të armëve është tashmë në prag të kolapsit. Në vitet e fundit, si Rusia ashtu edhe Shtetet e Bashkuara janë tërhequr nga Traktati i Forcave Bërthamore me Rreze të Mesme (INF) dhe Traktati i Qiejve të Hapur. Me skadimin e Traktatit të Ri START në shkurt të vitit 2026, humbja e marrëveshjes së fundit të mbetur për kontrollin e armëve midis dy fuqive më të mëdha bërthamore është e pashmangshme. Edhe pse Putini kohët e fundit propozoi një zgjatje njëvjeçare të traktatit, mbetet e pasigurt nëse kjo, apo edhe një marrëveshje pasardhëse, do të realizohet vërtet.
Megjithatë, nëse Putini dhe Trumpi arrijnë një marrëveshje për START-in e Ri, Gjermania dhe Evropa do të thirren gjithashtu të bëjnë propozime konkrete për ruajtjen e kontrollit shumëpalësh të armëve dhe një rend të ardhshëm evropian të sigurisë. Për shembull, vendosja e planifikuar e raketave amerikane me rreze të mesme veprimi në Gjermani vitin e ardhshëm mund të përfshihet në një ofertë për kontrollin e armëve nëse Moska tërheq raketat e saj bërthamore me bazë tokësore në këmbim.
Në të njëjtën kohë, megjithatë, është e qartë se përparim i konsiderueshëm në çarmatim dhe kontroll të armëve nuk duhet të pritet deri në fund të luftës në Ukrainë. Për më tepër, Kina deri më tani ka refuzuar të marrë pjesë në bisedimet mbi kontrollin e armëve bërthamore dhe zbutjen e rrezikut. Pekini thekson se arsenali i saj bërthamor mbetet dukshëm më i vogël se ai i SHBA-së dhe Rusisë. Megjithatë, për Uashingtonin, ngritja bërthamore e Kinës është bërë prej kohësh një përparësi strategjike. Kjo rrit rrezikun që bota të hyjë në një fazë në të cilën më shumë se 20 shtete posedojnë armë bërthamore pa traktate ose marrëveshje detyruese për kontrollin e armëve për të minimizuar rrezikun.
Prandaj, është koha e duhur për të rigjallëruar përpjekjet e ngecura drejt çarmatimit dhe kontrollit të armëve. Fokusi duhet të jetë në kufizimin e arsenaleve strategjike bërthamore dhe ruajtjen e traktateve ekzistuese. Është po aq e nevojshme të integrohen Pekini dhe fuqitë e tjera bërthamore në zhvillim në një arkitekturë të sapokrijuar ndërkombëtare të kontrollit të armëve dhe të parandalohet përhapja e mëtejshme e armëve bërthamore. Traktati i Mospërhapjes Bërthamore është thelbësor për këtë. Konferenca e Rishikimit të vitit të ardhshëm duhet të kontribuojë në forcimin e mospërhapjes. Një dokument i përbashkët përfundimtar do të dërgonte një sinjal të rëndësishëm në situatën aktuale ndërkombëtare. Në të njëjtën kohë, OKB mbetet e domosdoshme për një politikë të mospërhapjes dhe më në fund duhet t’i sigurohen burimet financiare, të personelit dhe të strukturës për ta mundësuar atë të përmbushë në mënyrë efektive detyrat e saj. Në këtë drejtim, ne mund të mbështetemi te partnerët nga Jugu Global që kanë qenë prej kohësh të përkushtuar ndaj çarmatimit dhe duan të luajnë një rol më të madh në formësimin e rendit ndërkombëtar në të ardhmen. Brazili, Indonezia dhe Afrika e Jugut, për shembull, janë anëtarë të traktateve rajonale mbi zonat pa armë bërthamore. Mbështetja duhet të ndërtohet këtu.
Përveç kësaj, ne kemi nevojë për masa për uljen e rrezikut dhe transparencën. Këto përfshijnë kontakte të drejtpërdrejta ushtarake, njoftimin dhe vëzhgimin e ushtrimeve dhe kanale të përbashkëta komunikimi për parandalimin e krizave. Marrëveshjet e ardhshme për kontrollin e armëve duhet të marrin në konsideratë edhe rreziqet e reja që vijnë nga inteligjenca artificiale ose armët hipersonike, si dhe në hapësirën kibernetike dhe në hapësirë.
Në dekadat e fundit, bashkësia ndërkombëtare ka arritur të zbusë rrezikun e një Armagedoni bërthamor përmes bashkëpunimit dhe ndërtimit të besimit në çarmatim dhe kontroll të armëve. Kjo mbetet e mundur dhe e nevojshme. Megjithatë, parakushti për këtë është dhe mbetet vullneti politik i aktorëve përkatës, i cili ka munguar qartë vitet e fundit. [Përktheu: ISHGJ]
——————————
Shënim: Dr. Rolf Mützenich ka qenë anëtar i Bundestagut gjerman që nga viti 2002. Ai ishte kryetar i grupit parlamentar të SPD-së nga viti 2019 deri në vitin 2025.
