Nga Dr. Sadri RAMABAJA
Hyrje
Koncepti i shtetit modern është një nga shtyllat qendrore të teorisë politike dhe së drejtës ndërkombëtare. Duke u ndërtuar mbi themelet e mendimit politik të Bodin-it, Hobbes-it dhe Weber-it, shteti modern përcaktohet nga elementet e tij themelore: populli, territori, sovraniteti, institucionet dhe njohja ndërkombëtare.
Interpretimi në Gjykatën Kushtetuese pritet të përplaset mes dy tezave:
E para, që po mbrohet nga Enver Hasani dhe mbëstetësit e tij nga komuniteti juridik [edhe brenda Gyjkatës Kushtetuese] ka të bëjë me interpretimin e gabuar të Pakos së Ahtisarit dhe vet Kushtetuts, që pretendon ta cilsëoj Kosovën si “Shtet konsociacional”.
E dyta, ka të bëjë me cilësimin e Kosovës ashtu si është – shtet i pavarur, sovran, demokratik, unik dhe i pandashëm. Formulimi themelor në Kushtetutë, Neni 1, paragrafi 1 shprehet taksativisht: “Republika e Kosovës është shtet i pavarur, sovran, demokratik, unik dhe i pandashëm.”
Pra, në deklarimin themelor, Kosova nuk e definon veten si shtet konsociacional, por si shtet demokratik dhe unik.
Elementet konsociacionale në Kushtetutë
Megjithatë, në brendësi të Kushtetutës, janë të inkorporuara një sërë mekanizmash të demokracisë konsociacionale të bazuar në Planin e Ahtisaarit:
- Përfaqësim i garantuar i pakicave: 20 vende të rezervuara në Kuvend (10 për serbët, 10 për komunitetet tjera).
- Veto për çështjet thelbësore: ligjet që prekin interesat vitale të komuniteteve nuk mund të kalojnë pa pajtimin e tyre (neni 81).
- Dy gjuhë zyrtare (shqipja dhe serbishtja).
- Pjesëmarrje e detyrueshme e pakicave në qeveri.
- Garanci ndërkombëtare për të drejtat e komuniteteve.
Parimet themelore të konsociacionalizmit (sipas Lijphart-it)
Arend Lijphart konsiderohet themeluesi i kësaj teorie.
- “Democracy in Plural Societies: A Comparative Exploration” (1977)
Libri themelor, ku Lijphart e artikulon qartë konceptin e demokracisë konsociacionale për shoqëritë e ndara etnikisht ose fetarisht. - “Patterns of Democracy: Government Forms and Performance in Thirty-Six Countries” (1999; 2012)
Krahasim i gjerë mes modeleve të demokracisë, ku Lijphart tregon dallimin mes modelit majoritar dhe atij konsociacional. - Artikuj të hershëm: “Consociational Democracy” (1969) në World Politics – artikulli klasik ku shpjegohen 4 parimet themelore.
Parimet themelore të konsociacionalizmit sipas Lijphart-it janë:
- Koalicioni i madh – përfshirja e elitave të të gjitha grupeve kryesore në qeverisje.
- Autonomia segmentale – grupet etnike/fetare kanë një shkallë vetëqeverisjeje (kulturore, arsimore, territoriale).
- Përfaqësim proporcional – në administratë, parlament, polici etj.
- E drejta e vetos – për çështjet vitale të komuniteteve.
Në literaturën perendimore, njëri prej burimeve relevante, i cili flet për konsociacionalizmin dhe pretendon se në rastin e Kosovës aplikohet në masa të ndjeshme kjo teori, made që krahason drejtpërdrejt konsociacionalizmin e supozuar si i aplikueshëm në Kosovë dhe Irlandën Veriore ka të bëjë me kapitallin e librit Settling Self-Determination Disputes: Complex Power-Sharing in Theory and Practice, i redaktuar nga Michael Weller & Barbara Metzger.
Titulli i kësaj pjese: “Post-Conflict Institutional Design in Kosovo and Northern Ireland” fokusohet në principet e ndarjes së pushtetit, përfaqësim proporcional dhe mekanizma konsociacionalë në Kuvendet e Kosovës dhe të Irlandës Veriore.
Ky kapitull është më mirë i përshtatshëm për shqyrtimin e realiteteve të konsociacionalizmit nëfakt në kontekstin e Kosovës, dhe për këtë arsye do të ishte një burim parësor më i dobishëm për qëllimin tuaj.
Ndërkaq John McGarry dhe Brendan O’Leary në veprën e tyre me titull The Northern Ireland Conflict: Consociational Engagements nuk përfshijnë kapituj të veçantë që flasin specifikisht për Kosovën. Ata përmendin në mënyrë të përgjithshme se rastet e trajtuara janë “të rëndësishme për vendet e ndara si Kipro, Kosova, Maqedonia, etj.”
Sipas Britannica-s dhe Oxford Research Encyclopedia of Politics, bazuar edhe në librat e farkuesit të këtij termi, Arend Lijphart, “Democracy in Plural Societies (1977)” apo “Patterns of Democracy (1999, 2012)”, del sa shtete me demokraci konsocionale janë Libani apo Bosnja, por (sipas profesoresësh Sabine Saurugger) në disa periudha kohore edhe Belgjika, Austria, Kolumbia, Malezija etj. por jo Kosova.
Shteti modern dhe elementet e tij themelore
Shteti modern dhe elementet e tij të aplikuara në rastin e krijimit të Republikës së dytë shqiptare në Europën Juglindoe – Republika e Kosovës, bazuar në Kushtetutën e saj, nuk mund të cilësohet asesi si “shtet konsociacional”.
Në teorinë politike, që nga Jean Bodin, Thomas Hobbes, Max Weber e deri te teoritë bashkëkohore, shteti modern ka disa elemente bazë:
- Populli – një komunitet njerëzor që e ndjen veten pjesë të një rendi politik të përbashkët.
- Territori – hapësira gjeografike e përcaktuar me kufij të qartë.
- Sovraniteti – monopoli legjitim i dhunës (Weber), autoriteti suprem mbi territorin dhe popullin, pa ndërhyrje nga jashtë.
- Institucionet politike dhe juridike – organet përfaqësuese, qeverisëse dhe gjyqësore që e organizojnë jetën kolektive.
- Njohja ndërkombëtare – në epokën moderne, funksionimi si shtet nuk është i plotë pa pranimin nga komuniteti ndërkombëtar.
Autorët që pretendonin dhe pretendojnë se Kosova është shtet konsociacional duket se bazoheshin në realitetin politik të periudhës para vitit 2002, kur veriu I Republikës ishte tërësisht nën kontrollin e Serbisë dhe qeverisej nga Lista Serbe, një degë – proxi e Partisë Progresive Serbe e Vuçqit.
Aplikimi i parimeve të shtetit modern në rastin e Republikës së Kosovës ndërkohë është më I kristalizuar. Tashmë Sovraniteti, autoriteti suprem mbi territorin dhe popullin, pa ndërhyrje nga jashtë është faktik edhe në veri.
Kosova, si Republika e dytë shqiptare pas Shqipërisë (1912), është produkt i një kombinimi të faktorëve historikë, politikë dhe ndërkombëtarë.
Shqipëria (1912) ishte shteti i parë shqiptar i pranuar në arenën ndërkombëtare.
Ndërkaq Kosova (2008) është shteti i dytë shqiptar, i lindur pas një rezistence të gjatë nën kolonializmin serb dhe së fundmi edhe nën apart’heidin e aplikuar nga Serbia [1989-1999], në procesin e shpërbërjes së Jugosllavisë, natyrisht me luftën titanike të UÇK-së së vegjëlisë.
Në shikim të parë ky fakt krijon një dyzim të shtetësisë shqiptare në Ballkan: dy shtete të ndryshme, një komb i përbashkët. Por, me kalimin e kohës ky realitet ka hapur debatin real politik mbi nevojën e krijimit të Federatës Shqiptare dhe më tej integrimin e saj në kuadër të BE-së.
Le t’i shohim ndërkohë elementet e shtetit modern të Kosovës.
a) Populli
Max Weber dhe teoritë moderne e theksojnë rolin e komunitetit politik në themelimin e shtetit. Në Kosovë, shumica absolute shqiptare përbën bërthamën e popullit sovran. Përvoja historike – nga kryengritjet e viteve ’80, shteti paralel i viteve ’90 deri te lufta e UÇK-së (1998–1999) – konsolidoi një identitet politik të veçantë të shqiptarëve të Kosovës.
Ndërkohë, minoritetet (serbë, boshnjakë, turq, romë etj.) janë pjesë e strukturës shtetërore përmes garancive të posaçme kushtetuese, duke reflektuar elementin konsociacional të shtetit modern të imponuar ndërkombëtarisht. Popullsia shumicë absolute shqiptare (mbi 90% sot).
b) Territori dhe kufijtë
Shteti modern lidhet ngushtë me konceptin e territorit të përcaktuar qartë. Kosova u krijua mbi kufijtë që I ishin imponuar Kosovës nga Federata Jugosllave [Kushtetuta e vitit 1974].
Kushtetuta e Republikës së Kosoëvs (2008) e shpall qartë: “Republika e Kosovës është shtet i pavarur, sovran, demokratik, unik dhe i pandashëm” (Neni 1). Kjo përbën refuzim të çdo forme federalizimi apo ndarjeje territoriale, pavarësisht presioneve të vazhdueshme për krijimin e entiteteve autonome për pakicën serbe.
c) Sovraniteti
Në teorinë weberiane, shteti modern ka “monopolin legjitim të dhunës” mbi territor. Në rastin e Kosovës, ky element është i pjesshëm: sovraniteti u shpall më 2008, por prania e UNMIK-ut, EULEX-it dhe KFOR-it. Megjithkëtë realitet, që nga 14 shkurti 2021 Kosova ka shtrirë gradualisht sovranitetin edhe në veriun e saj.
Pavarësia e shpallur më 17 shkurt 2008 tashmë është realitet politik faktik. Ky sovranitet, megjithatë po sfidohet nga Serbia përmes Listës Serbe. Por derisa në terren ajo ka humbur kontrollin që kishte, ndërkohë përmes “arinjëve të fjetur” po pretendon ta bllokoj funksionalizimin e Kuvendit pas zgjedhjeve të 9 shkurtit 2025 dhe inaugurimit të Qeverisë Kurti 3.
ç) Institucionet
Institucionet janë shenja dalluese e shtetit modern. Kosova ka një sistem republikan-parlamentar, me president, kuvend, qeveri dhe gjykata. Kushtetuta siguron përfaqësim proporcional dhe pjesëmarrje të pakicave në ekzekutiv, duke marrë në kosiderim modelin konsociacional të përshkruar nga Arend Lijphart. Megjithatë, ky sistem shpesh shndërrohet në instrument bllokues për shkak të përdorimit politik të të drejtës së vetos nga pakicat.
Nëse kjo bllokadë vazhdon, atëherë gjithësesi do t’i hapet rrugë aplikimit të Republikës së 3-të.
d) Njohja ndërkombëtare
Njohja nga komuniteti ndërkombëtar është kusht themelor për funksionimin e shtetit modern në sistemin ndërkombëtar. Kosova deri më sot është njohur nga 119 shtete, përfshirë SHBA-në dhe shumicën e vendeve të BE-së, por jo nga Rusia, Kina dhe pesë shtete të BE-së.
Republika e 3-të si zgjidhje
Cilat do të ishin pasojat e vazhdimit të bllokimit të Kuvendit të Kosovës nga Lista Serbe dhe “arinjtë e fjetur” brenda institucioneve, me theks brenda Gjykatës Kushtetuese, në procesin e ecjes dhe prosperimit drejt Republikës së 3-të, për çka flet Albin Kurti?
Gjendja e krijuar, respektivisht kërkesa e Listës Serbe drejtuar Gjykatës Kushtetuese si strategji bllokuese, prek thelbin e krizës së sistemit politik të Kosovës sot: dyfishin e bllokadës – nga njëra anë Lista Serbe (instrument i Beogradit), nga ana tjetër elitat e brendshme që veprojnë si “arinj të fjetur” brenda institucioneve. Nëse ky fenomen vazhdon, pasojat për “ecjen drejt Republikës së 3-të” (siç e quan Albin Kurti) mund të shpërfaqen në disa plane.
Kryemistri Albin Kurti shpesh e ka potencuar se: Republika e parë ishte ajo e shpalljes së pavarësisë (2 korrik 1990). Republika e dytë sipas këtij koncepti përfshinë periudhën e shtetit të kapur nga elitat e pasluftës, klientelizmi dhe kompromiset e dhimbshme.(2008-2021). Ndërkaq Republika e tretë duhet të jetë një republikë e qytetarëve, e drejtësisë dhe e barazisë, e ndërtuar mbi sovranitet të plotë.
“Republika e 3-të” nga studjuesit serioz prandaj shihet si prag federal; ajo korrigjon defektet e Republikës së 2-të (kapjen, kompromiset, vasalitetin); konsolidon subjektivitetin ndërkombëtar të Kosovës, duke i dhënë peshë bashkëpunimit me Shqipërinë si dy shtete të barabarta, rikthen dimensionin kombëtar në politikë, por të përpunuar në formë moderne – federale, demokratike, evropiane; përgatit terrenin institucional për një Federatë shqiptare, duke e paraqitur atë si model stabiliteti në rajon dhe jo si kërcënim.
“Republikës së 3-të” rrjedhimisht në Kosovë nuk mbaron brenda kufijve të saj, por hap potencialisht siparin e një projekti më të gjerë integrues kombëtar – atë të Federatës Shqiptare.
Republika e 3-të arrin të konsolidojë: institucione funksionale, sovranitet të paprekshëm, demokraci substanciale (jo vetëm formale), atëherë ajo bëhet një model magnetik për Shqipërinë dhe për shqiptarët në Maqedoni të Veriut, Mal të Zi pa përjashtuar edhe ata në Serbi [Preshevë, Bujanoc, Medokë dhe Sanxhak]. Kjo hap rrugë për një bashkim federal, jo përmes nacionalizmit romantik, por në bazë të: integrimit ekonomik, bashkëpunimit institucional, harmonizimit ligjor, përfaqësimit të përbashkët ndërkombëtar.
Pra, Federata Shqiptare si bashkim I dy republikave egzistuese [Shqipërisë politike dhe Republikës së Kosovës] do të shihej jo si projekt i dhunshëm, por si shkallë e lartë e shtetndërtimit demokratik shqiptar brenda një Europe të integruar.
Përfundim
Kosova është një model i organizimit të shtetit ku pushteti nuk ushtrohet mbi bazën e shumicës klasike demokratike, por mbi ndarjen e tij mes grupeve etnike, fetare apo kulturore.
Këtë parim nuk e ka imponuar as Pakoja e Ahtisarit.
Prandaj ky interpretim është thjesht dogmatik, i bazuar vetëm në leximin literal të normave, duke mos përfillë fare qasjen filozofiko-politike e kushtetuese.
“Shteti konsociacional” është një model ku pushteti ndahet në mënyrë të detyrueshme mes komuniteteve për të ruajtur paqen [rasti i Bosnjës]. Në rastin e Bosnjës është cilsuar si zgjidhje e dobishme për shoqëritë shumë-etnike, por shpesh prodhon ngërçe, fragmentim dhe rrezik të paralizës politike.
Por, Kosova nuk është një rast i tillë. Kushto që insiston ta cilësoj Kosovën si “Shtet konsociacional”, ka probem serioz në dy rrafshe: ose profesional ose politik. Në rastin konkret gjykoj se në shprehje po vije interpretimi politik pa shkas të bazuar politik.
Vazhdimi i bllokadës nga Lista Serbe dhe elitat e brendshme jo-reformuese e shndërrojnë Kosovën në një shtet të dështuar dhe e mban të mbërthyer në spiralen e tranzicionit të pafund. Pasojat janë të rënda: paralizë institucionale, stagnim i integrimit evropian, dobësim i unitetit kombëtar dhe rritje e ndikimit serbo-rus.
“Republika e 3-të” nuk është vetëm vizioni i një reformimi të brendshëm të Kosovës. Ajo është stadiumi i parë i një procesi më të madh, që hap siparin e Federatës Shqiptare – një projekt i ngjashëm me federalizimet e tjera evropiane, i cili mbështetet mbi sovranitet të konsoliduar, demokraci të thellë dhe unitet kombëtar.
Në këtë kuptim, beteja për “Republikën e 3-të” nuk është vetëm vizion politik i Albin Kurtit, por një shkallë provimi ekzistencial për vetë idenë e shtetit modern të Kosovës.
___________________________
Referencat
1. Settling Self-Determination Disputes: Complex Power-Sharing in Theory and
Practice, i redaktuar nga Michael Weller & Barbara Metzger.
2. McGarry & O’Leary – The Northern Ireland Conflict…
3. Weller & Metzger – Settling Self-Determination Disputes…
4. Ksenofon KRISFI, Organizimi politik në trojet shqiptare, Tiranë, 2014
5. Sadri RAMABAJA, Federata Shqiptare – Kohezioni I shtetit-komb në BE,
Prishtinë, 2016
