Nga Dr. Selim IBRAIMI
Ka qenë prej kohësh një temë e rëndësishme në Ballkan, veçanërisht për qeveritë, se pse nuk janë aq me fat sa qeveritë tjera ose pse historia duket se po i ndëshkon ato. Cila duhet të jetë arsyeja kryesore që shtetet, qeveritë dhe udhëheqës të tillë politikë të kenë fat të keq? Për të kuptuar më mirë këto çështje, mendoj se duhet të shqyrtojmë dy terma për lexuesit tanë.
Ndërsa shumë procese kanë evoluar në drejtime të paparashikuara, virtyti (virtu) dhe fati (fortuna) kanë luajtur rol vendimtar dhe të rëndësishëm gjatë gjithë historisë. Këta terma shkojnë përtej përdorimit të përditshëm dhe nuk kanë të bëjnë me konsideratat morale ose pritjet e përditshme. Këta terma i atribuohen më shumë politikës dhe fatit që lidhet me aftësitë e udhëheqësve. Shkurt, termat e mësipërm na çojnë në Italinë e Mesjetës, ku vendi ishte kaq i ndarë dhe kishte nevojë për paqe dhe një terren të përbashkët për të luftuar armiqtë e Italisë.
Kjo na kujton Nikollo Makiaveli-n (1469-1527), i cili në kapitullin 25 të librit “Princi” diskuton në detaje kuptimin e virtytit dhe fatit gjithmonë në kuptimin politik dhe qeverisës. Makiaveli e analizon konceptin e fatit dhe virtytit në kapitullin e lartpërmendur me titullin: “Si mund të ndikojë fati në punët njerëzore dhe si të përballemi me të?” Makiaveli i referohet virtytit si një aftësi që një sundimtar (udhëheqës) duhet të zotërojë për të qeverisur mirë. Tiparet që Makiaveli i diskuton në këtë kapitull, kanë të bëjnë me aftësitë që një sundimtar duhet t’i tregojë në qeverisje. Sipas tij, sundimtari duhet të përshtatet në përputhje me rrethanat politike, ekonomike, shoqërore, etj.
Sa i përket fatit, Makiaveli e interpreton atë si një forcë të keqe që mund të shkatërrojë gjithçka. Këtu ai e krahason fatin me fuqinë e një lumi që nëse provokohet, mund të dalë nga shtrati i tij dhe të dëmtojë një qytet. Këtu ai shkon më tej, duke dhënë shembuj të tjerë se si trazirat shoqërore, sëmundjet ngjitëse dhe fatkeqësitë natyrore, etj., mund të dobësojnë autoritetin e një sundimtari. Fati, argumenton ai, mund të ndikohet edhe nga një fuqi e padukshme që në fund të fundit mund të jetë fatale për sundimtarin.
Makiaveli argumenton më tej se kultivimi i mirë i virtytit nga një sundimtar përpara se ai të angazhohet në punët qeveritare u jep atyre një fillim të kënaqshëm për të qenë të aftë pët të gjitha krizat që mund të lindin gjatë qeverisjes. Megjithatë, sipas tij edhe virtyti më i madh nuk mund ta mposhtë plotësisht fatin, siç shihet në dështimin e Cesare Borgia-s (1475-1507) për të parashikuar vdekjen e babait të tij dhe në fund vdekjen e tij të paparashikueshme gjatë një prite të bërë nga kundërshtarët e tij.
Tani, pasi kemi sjellë këto shembuj si bazë, mund të kalojmë lehtësisht në Ballkan dhe gjetkë, sepse këto janë përfundime që, pavarësisht kohës, nuk ndryshojnë shumë. Në Ballkan, siç e dimë, udhëheqësit e kanë kaluar pjesën më të madhe të kohës duke u ankuar për fat të keq dhe asgjë tjetër. Për të eksploruar argumentet e Makiavelit, politikanët tanë kanë parashikuar se situata do të përkeqësohet dhe nuk do të përmirësohet.
Tani që natyra dhe situatat e papritura politike, ekonomike etj., kanë qenë faktorët kryesorë që qeveritë e rajonit të kenë fat të keq, në disa momente edhe ka qëndruar si ankesë e udhëheqësve politikë të rajonit. Por kjo nuk mund të përdoret si justifikim për veprim dhe fushata të synuara politike dhe ushtarake për të shkatërruar të tjerët. Modeli që është parë në rajon, tregon, për sjellje rutinë të udhëheqësve për të parë të tjerët të vuajnë, në vend që të kërkojnë zgjidhje të të gjitha llojeve.
Në këtë drejtim, shekujt 14-15 dhe 19-20 në Ballkan kanë qenë një katastrofë e jashtëzakonshme për popujt e dobët. U detyruan të vuajnë në kushte të imponuara nga shtetet dhe udhëheqësit politikë dhe ushtarakë pa asnjë mëshirë njerëzore. Virtyti dhe fati, këtu janë interpretuar në mënyra të ndryshme nga udhëheqësit e Ballkanit atëherë dhe tani në shekullin e 21.
Rasti aktual në Serbi, Bosnjë dhe Hercegovinë, Kosovë, Maqedoninë e Veriut, Ukrainë, Lindje të Mesme etj., sugjeron se fati që Makiaveli e shtjellon në shkrimet e tij do të jetë një pengesë e madhe për arritjen e marrëveshjeve themelore për paqe dhe stabilizim. Në kohën tonë, kemi qenë dëshmitarë se mungesa e një qasjeje të mirë nga shteti ka vënë në rrezik grupe të tjera etnike me prejardhje të ndryshme në rajonet e Ballkanit, të cilat janë përballur me diskriminim dhe vrasje masive.
Luftërat në hapësirën ish-jugosllave në vitet e 90-ta janë shembuj të përsosur që lidhen teorikisht me shkrimet e Makiavelit. Në rastin tonë të Ballkanit, virtyti dhe fati kanë qenë në anën e gabuar të historisë dhe nuk janë zbatuar për të shpëtuar qytetarët nga e keqja. Shembuj nga dy shekujt e fundit demonstrojnë parimet e Makiavelit në veprim, ku fati dhe virtyti janë në një bashkëveprim të përhershëm me ndikim në të gjitha situatat politike.
Ndërkohë, Jean Rousseau (1712-1778) në librin “Kontrata sociale” e shihte virtytin ndryshe, duke e vendosur atë në kontekstin e qëllimeve të mira ndaj qytetarëve si një tipar që duhet të vihet në funksion për të mirën e përgjithshme. Dhe jo si një tipar një sundimtar duhet t’i shprehë në ambiciet e tij individuale. Debati për dhe kundër mund të vazhdohet më tej me shembuj të tjerë nga historia, por në kontekstin e Ballkanit dhe udhëheqësve politikë, është parë se as virtyti dhe as fati, duke pasur parasysh rrethanat e kohës, nuk janë vënë në përdorim për të mirën e përbashkët.
Ato janë përdorur për dhunë, pushtet dhe përfitime individuale. Këtu, kundërshtarët mund të thonë se kjo është natyra njerëzore. Po, dhe mund të kenë të drejtë, por duke marrë parasysh zhvillimet në tre dekadat e fundit, qeverisja e mirë do të kishte ndodhur nëse virtyti dhe fati do të ishin kuptuar ndryshe nga udhëheqësit politikë të Ballkanit.
Në kuptimin klasik, virtyti dhe fati kanë të bëjnë me pushtetin dhe parashikimin kundrejt një çmimi se si të qeveriset. Për ta përkthyer butësisht në kushtet tona ballkanike, do të jetë e vështirë sepse, siç e theksova më sipër, të dy termat ju dedikohen sundimtarëve të pamëshirshëm, të cilët, për kushtet ballkanike, mund të kenë nevojë për më shumë punë në mënyrë që të ndryshojnë dhe të prodhojnë një rezultat pozitiv.
