Tihomir Cipek është një politolog kroat, profesor i rregullt me një pozicion të përhershëm në Fakultetin e Shkencave Politike, Universiteti i Zagrebit, ku ligjëron lëndët: Teoria politike dhe Historia e ideve politike. Puna e tij shkencore përqendrohet në temat e demokracisë, ideologjisë, identitetit kombëtar, modernitetit politik dhe Iluminizmit, me një theks të veçantë në transformimet politike bashkëkohore dhe krizën e vlerave liberal-demokratike. Ai është autor dhe redaktor i një numri librash dhe procedurash, dhe pjesëmarrës aktiv në debatet publike mbi tema të ndryshme sociale dhe politike.
Intervista me profesorin e shquar për portalin kroat Geopolitika News u zhvillua nga Bruno Rukavina, dhe përgjigjet për një numër pyetjesh interesante nga tema jashtëzakonisht aktuale që preokupojnë shoqërinë kroate, evropiane dhe globale në përgjithësi ia vlejnë vërtet të lexohet.
- Si do t’i përcaktonit vlerat kryesore të Iluminizmit dhe cila është gjendja e këtyre vlerave, veçanërisht në djepat e Iluminizmit, siç janë shtetet anëtare të Bashkimit Evropian?
Bëhet fjalë për idenë se dija çon në progres dhe një jetë më të mirë në shoqëri. Që dija të jetë një vlerë që mundëson modernizimin, ajo dhe njerëzit që e mbajnë atë duhet të kenë autoritet dhe përgjegjësi në shoqëri. Ideja se ekziston një njerëzim universal, ose më saktë, fryma kozmopolite e Iluminizmit, është jashtëzakonisht e rëndësishme. Ajo po vihet në pikëpyetje sot nga zhvillimi i “nacionalizmave të rinj” të shkaktuar nga globalizmi liberal. Gjithashtu duket se sot më shumë besim në dijen që çon në progres gjendet në vende si Kina, India dhe Vietnami. Nga ana tjetër, Bashkimi Evropian sot mbarështron më shumë, në vend që të investojë, dhe kjo është arsyeja pse Evropa po mbetet prapa në zhvillimin teknologjik në shumë mënyra.
- A mund të flasim për një krizë të trashëgimisë së Iluminizmit, dhe nëse po, në çfarë është më e dukshme?
Në Kroaci, kriza e Iluminizmit është më e dukshme në faktin se pothuajse të gjithë fëmijët në shkollën fillore kalojnë me sukses të shkëlqyer, megjithëse sigurisht është e qartë se jo të gjithë janë po aq të talentuar. Ky është një zhvlerësim i plotë i idesë së Iluminizmit dhe autoritetit të mësuesve në shkolla. Nëse ata që transmetojnë njohuri humbasin autoritetin, atëherë ideja se ne mund të përdorim arsyen për të dalë nga një gjendje e një lloj “papjekurie të vetëshkaktuar” humbet rëndësinë e saj.
- Në ç’masë e vërteta dhe besimi në diskursin racional, vlerat universale dhe autonomia e mendjes sot janë nën kërcënim nga relativizmi, veçanërisht lajmet e rreme?
Sot, faktet dhe arsyetimi i bazuar në fakte shtypen gjithnjë e më shumë në diskursin publik. Në epokën postmoderne, asgjë nuk është më faktike, reale, gjithçka është interpretim ose interpretim. Kjo ka çuar në neglizhencën e njohurive të shkollës gjeopolitike realiste në gjeopolitikë dhe në interpretime plotësisht propagandistike të luftërave, konflikteve dhe ngjarjeve të tjera në marrëdhëniet ndërkombëtare. Ideja e një shoqërie të dijes bazohet në nevojën për të zbuluar shkaqet dhe pasojat e një fenomeni. Dhe sot ne jemi dëshmitarë të propagandës së pakuptimtë rreth “agresionit të paprovokuar” ose “bombardimeve humanitare” çdo ditë.
- A mund të mbështetet/reformohet projekti i Iluminizmit për shekullin e 21-të, apo po dëshmojmë fundin e tij përfundimtar?
Nuk jam i sigurt. Në Perëndim, Iluminizmi duket se është mbytur në shprehjen e tij politike, liberalizmin. Idetë radikale liberale, se individi është gjithçka dhe se komunitetet, familja dhe kombi janë pengesa për lirinë e tij individuale, kanë çuar në një skepticizëm ndaj dijes dhe vlerave etike tek disa njerëz. Dija është zëvendësuar nga konsumi dhe konsumizmi. Një numër i mirë njerëzish ndërtojnë identitetin e tyre përmes konsumit dhe asaj që zotërojnë (materializmi), dhe jo përmes përkatësisë në një komunitet.
- Cili do të ishte roli i inteligjencës artificiale kur bëhet fjalë për krizën e Iluminizmit?
Ajo e kthen parimin e Iluminizmit, se liria na lejon të dalim nga “papjekuria e vetëshkaktuar”, në drejtim të “papjekurisë së pastër”. Njerëzit po bëhen të varur nga teknologjia. Sot, nuk mund të blesh më një biletë autobusi pa një telefon celular. Një sfidë e madhe është fakti që paradigma liberale mbizotëruese është e ngulitur në inteligjencën artificiale, dhe mendimi njëdimensional (liberal) vazhdon të krijohet përmes saj dhe përgjigjeve të saj.
- A është transhumanizmi një përpjekje për të ndërtuar një “metanarrativ të re iluministe” për shekullin e 21-të mbi themelet e një hibridi të njeriut dhe teknologjisë, duke ngushtuar hendekun me humanizmin që është burimi i Iluminizmit?
Pikërisht. Ju e përshkruat në mënyrë të përsosur. Bëhet fjalë për rrezikimin e humanizmit dhe prodhimin e një “njeriu të ri”, të menaxhuar nga korporatat shumëkombëshe të teknologjisë. Por ky proces nuk është i thjeshtë. Domethënë, inteligjenca artificiale llogarit më saktë dhe më shpejt se njerëzit, por nuk posedon inteligjencë emocionale, e cila është thelbësore në procesin e vendimmarrjes njerëzore. Do të shohim se si hibridizimi i njeriut dhe teknologjisë do të vazhdojë të zhvillohet, por aktualisht emocionet tona janë thelbi që na dallon nga inteligjenca artificiale gjithnjë e më e përparuar.
- A mund të flasim për një krizë ideologjish dhe një epokë post-ideologjike, apo po përballemi thjesht me një ndryshim në formën e ideologjive?
Ideologjitë janë ende të rëndësishme. Po dëshmojmë dominimin e liberalizmit, por në një formë neoliberale, e cila çoi në idenë e trans-humanizmit dhe globalizimit. Është domethënëse që në universitetet perëndimore ka qendra të ndryshme për demokraci, p.sh. në Shkollën e Ekonomisë në Londër, e riemëruar Qendrat për Qeverisje Globale. Kjo dëshmon për idenë se demokracia liberale është në një krizë të vërtetë. Kështu, demokracia fillon të margjinalizohet dhe në vend të saj vendosen struktura të menaxhimit dhe qeverisjes globale. Qytetaria kombëtare po tejkalohet dhe gjithnjë e më shumë po lëviz në drejtim të teknokracisë globale (liberale).
- Cila është ideologjia e konservatorizmit dhe cilat janë elementët, karakteristikat ose përcaktuesit kryesorë të tij?
Konservatorët nuk janë kundër ndryshimeve, por besojnë se është e rëndësishme që ato të ndodhin me moderim dhe brenda kornizës së një ligji që ruan vlerat morale. Ata theksojnë se duhet të ketë autoritete të padiskutueshme në shoqëri. “Respektoni pleqtë tuaj” është maksima themelore e konservatorizmit, dhe vlera më e madhe që ka një konservator është fjala e tij, e cila po bëhet gjithnjë e më e parëndësishme sot përmes (neo)liberalizmit. Një premtim duhet të mbahet. Në këtë kuptim, senatori John McCain është një konservator klasik, ndërsa politika e Trump-it është një fenomen i ri. Nuk është mirë të reduktohet politika e Trump-it në vetëm një lloj gënjeshtre, mashtrimi ose ndryshimi të vazhdueshëm të pozicioneve të ndryshme. Përkundrazi, Trump-i ka një plan të qartë sovran, i cili është të ruajë dominimin e SHBA-së. Ky qëllim zbatohet me mjete të ndryshme, siç është bombardimi i fundit i Iranit, i cili qetësoi Izraelin dhe ruajti dominimin aktual të SHBA-së në Lindjen e Mesme.
- Cilat janë shkaqet kryesore të krizës së konservatorizmit dhe cilat janë gabimet më të zakonshme (të shkencës politike) që bëjnë të ashtuquajturit “të djathtë” kur bëhet fjalë për pozicionimin e tyre në spektrin politik të krahut të djathtë, kur bëhet fjalë për ideologjinë e konservatorizmit?
Rendi i bazuar në neoliberalizëm kërkon të reduktojë të gjitha marrëdhëniet ndërpersonale në marrëdhënie tregu. Qëllimi i shpallur është një individ plotësisht i lirë. Në këtë proces, individi në fund të fundit çlirohet nga vetvetja, nga çdo e dhënë biologjike, dhe për këtë arsye ai vetë ka të drejtë të zgjedhë seksin (ose gjininë) e tij. Kjo vë në pikëpyetje familjen klasike dhe çdo hierarki shoqërore të respektit dhe autoritetit të ndërsjellë, të cilat janë themelet e konservatorizmit. Partitë e krahut të djathtë, veçanërisht në vendin tonë, jetojnë në të kaluarën, kështu që përpiqen ta ndryshojnë të kaluarën, në vend që të përpiqen të japin përgjigje për sfidat e së tashmes të përshkuara nga liberalizmi.
- Cili do të ishte ndryshimi midis një lloj të djathte konservatore dhe të djathtës progresive, siç i quajnë disa analistë?
Termi e djathtë progresive shërben për të fshehur pranimin e pozicioneve liberale dhe për të krijuar një iluzion të rremë të forcës së ideologjisë së krahut të djathtë. Por në fakt është i dobët, shpesh i marrë plotësisht nga globalistët liberalë, pa e kuptuar fare. Kjo është arsyeja pse e djathta progresive nuk bën pyetje rreth kundërshtarëve të saj të vërtetë, dhe në të gjitha nivelet. Në nivelin e ekonomisë, politikës, ideologjisë, shoqërisë, por edhe gjeopolitikës. Nëse do të përgjigjeshim në disa nga pyetjet e mëposhtme, atëherë një pozicion i qartë konservator do të formohej shumë më me sukses. Çfarë lloj BE-je na duhet? A na duhet fare? A nuk është demokracia një rend politik i projektuar për shtetet kombëtare? A mund të mbijetojë demokracia në një nivel mbikombëtar? Po migrimi? Po sundimi i korporatave shumëkombëshe? Po autoritetet? A respektohen pleqtë? A nuk janë zëvendësuar faktet nga ndjenjat, në mënyrë që diskutimi të mos i referohet më fakteve, por ndjenjave? Pse kanë dalë rezultatet më të këqija në provimin e gjuhës kroate për disa vite tani? A nuk janë të lidhura kombi dhe gjuha? Po feja? Pse njerëzit filluan të flasin për demokracinë liberale në vend të demokracisë? Kur ndodhi ky ndryshim? E kështu me radhë. Ka një numër pyetjesh që sjellin kohërat e reja, por pak udhëheqës politikë dhe shoqërorë bëjnë pyetje të tilla. Pra, do të ishte mirë që jo vetëm të shkonim për gjueti gjatë fundjavave, por edhe të lexonim libra, gjë që është veçanërisht e rëndësishme në Kroaci, e cila ka pasur një tendencë rënieje në leximin e librave për vite me radhë.
- Meqë jemi duke folur për të djathtën, cili do të ishte ndryshimi politik midis të djathtës ekstreme dhe të djathtës radikale, dy terma që i hasim shpesh në media?
Kjo është një ndarje që rrjedh nga një vendim gjykate në Republikën Federale të Gjermanisë. Gjykata Kushtetuese theksoi se ekstremistët e krahut të djathtë përfshijnë ato parti dhe ata individë që duan të përmbysin rendin liberal-demokratik me dhunë. Sipas të njëjtës gjykatë, e djathta radikale përfshin ata që duan ta zbatojnë programin e krahut të djathtë deri në fund, por nuk e vënë në dyshim demokracinë. Për më tepër, ata përpiqen të vijnë në pushtet me anë të zgjedhjeve, në të njëjtën kohë, duke theksuar rëndësinë e demokracisë së drejtpërdrejtë (referendum, op. GN.). Por vendimi i fundit i policisë politike gjermane, duke shpallur një pjesë të AfD-së si ekstremistë të krahut të djathtë, e vë në pikëpyetje këtë dallim të qartë. Dhe një pjesë e parlamentarëve gjermanë mbështesin ndalimin e kësaj partie. Në vend që të pyesin pse kjo parti dikur e vogël tani ka mbështetjen e rreth 30% të votuesve? Kjo politikë ndalimi është tipike për ata që Ralf Dahrendorf, një liberal, ish-anëtar i parlamentit të BE-së dhe komisioner i BE-së, dhe anëtar i bordit të bankave britanike, i quan “klasa globale”. Ai beson se këta janë njerëz që me krenari theksojnë se e dinë ndryshimin midis kuzhinës tajvaneze dhe vietnameze dhe se kanë vizituar çdo cep të botës. Në të njëjtën kohë, të gjithë janë të mirë globalisht, por janë skeptikë ndaj shteteve. Ai thekson se ky grup njerëzish ka hegjemoni në kulturën dhe median kryesore, një lloj qendre të mbyllur radikale. Teza e Dahrendorf konfirmohet nga raportimi i anshëm i mediave mbi luftërat dhe konfliktet e reja në të gjithë botën.
- Cila është gjendja e konservatorizmit në Kroaci? Sipas mendimit tuaj, a janë kroatët konservatorë apo ne jemi liberalë, dhe shumë as nuk e dinë?
Mendimi mbizotërues në vendin tonë është se njerëzit në Kroaci janë jashtëzakonisht konservatorë. Disa sondazhe të opinionit publik mbi qëndrimet ndaj fesë dhe lidhjen midis fetarizmit dhe identitetit kombëtar e konfirmojnë këtë. Por Kroacia nuk është një ishull, kështu që një fe e re liberale me tri urdhëra ka zënë vend në shoqërinë kroate: bli, bli, bli. Duhet të kujtojmë trazirat e mëdha për ndalimin e punës të së dielës. Çfarë ndodhi më në fund? Asgjë, njerëzit u mësuan me të. Por kjo nuk e riktheu jetën e bashkësisë familjare. Individi preferonte të zhytej në imazhin e ekranit të telefonit të tij celular. Orari i punës nuk është thelbësor këtu. Faktori vendimtar është politika e BE-së. Dhe është liberale, për shembull, dispozitat ligjore për martesën janë liberale. Migrimi konsiderohet një mënyrë e nevojshme për të përmbushur tregun e punës. Kroacia e ndjek këtë politikë dhe njerëzit janë përshtatur natyrshëm me të. Vetëm një pjesë e vogël është e mbyllur për proceset e evropianizimit, të cilat janë në thelb procese të liberalizimit. Numri i njerëzve fetarë po bie, numri i migrantëve po rritet, fëmijët rriten dhe inkurajohen në sistemin arsimor të jenë konkurrentë, jo miq. Të gjitha marrëdhëniet ndërpersonale reduktohen në konkurrencë të ndërsjellë. Duhet pranuar se partia në pushtet ende ruan idenë e së mirës publike dhe miraton ligje që kërkojnë të mbrojnë familjen, kështu që ka elementë konservatorë, por e përsëris, BE është liberale, kështu që ky orientim dominon edhe politikën kroate. Sigurisht, kjo nuk do të thotë se nuk ka më konservatorë autentikë në shoqëri.
- Ju thatë se Trump-i nuk është konservator. Pse? A nuk janë konservatore pikëpamjet e tij mbi politikat gjinore?
Keni të drejtë. Sa i përket qëndrimit të tij ndaj LGBTQ dhe politikës së zgjuar, Trumpi është padyshim konservator, por unë ende mendoj se ai është një fenomen i veçantë. Për ta përshkruar atë, do të duhej të shpikej një term i ri. Për momentin, më duket se gjëja më e mirë për të bërë është të përdoret termi Trumpizëm. Do të doja të theksoja se Trumpi nuk është një “shqetësim historik” i rastësishëm. Ai është rezultat i triumfit të plotë të kapitalizmit, i cili nuk ka më nevojë për maskën ideologjike të të drejtave të njeriut dhe idenë se bota duhet të bëhet më e mirë përmes politikave liberale ose “bombardimeve humanitare”. Është interesante të shihet se si transatlantikët, të cilët deri vonë lavdëronin SHBA-në, janë më të zhgënjyerit me Trumpin. Pse? Sepse Trumpi përfaqëson fundin e besimit në liberalizmin global, fundin e botës që doli në vitin 1989, pas rënies së diktaturave komuniste. Trumpi shënon kthimin e nacionalizmit. Nacionalizmi ka provuar edhe një herë të jetë dukshëm më i fortë se ideologjitë tjera.
- A nuk duhet ta kishin pranuar Trumpin transatlantikët që ishin të dashuruar me Amerikën? A nuk kanë edhe ata interes ta “bëjnë Amerikën përsëri të madhe”?
Në shikim të parë, po, por ata ende jetojnë në të kaluarën. Ata veprojnë sikur Shtetet e Bashkuara të Amerikës [të vjetra] të mira ekzistojnë ende dhe do të kthehen. Ata besojnë se Perëndimi i mirë liberal ende ekziston. Ata pretendojnë se BE-ja, nëse bashkohet rreth Francës, Gjermanisë dhe Polonisë, mund ta zëvendësojë SHBA-në. Këto janë, sigurisht, iluzione. Historia nuk mund të ndryshohet. Të gjithë ata që mendojnë kështu nuk kanë mësuar asgjë nga gabimet e ndryshme historike. Kjo është ndoshta arsyeja pse BE-ja mbarshtron e rregullon më shumë sesa investon. SHBA-të nuk do të kthehen kurrë në politikën e tyre të vjetër. Trumpi nuk ra nga qielli, por përfaqëson shprehjen e fitores së kapitalizmit kulturor, sepse kapitalizmi është bërë një rend global dhe e gjithë jeta jonë i nënshtrohet parimit të efikasitetit dhe suksesit. Politika moderne amerikane nuk i kushton më vëmendje asgjëje që nuk është në përputhje me ligjet e fitimit. Kjo është arsyeja pse Trumpi nuk interesohet për zgjimin dhe globalizmin, dhe gjithçka tjetër që pengon ngritjen e korporatave amerikane. Por çdo veprim shkakton një reagim. Deri tani, Trumpi po ecën shumë mirë.
- A e sheh Trumpi NATO-n dhe BE-në ndryshe?
Pikërisht. BE-ja është e varur nga aleanca e NATO-s dhe përpiqet të kapërcejë rëndësinë e saj në rënie politike dhe ekonomike me një politikë armatimi, pa asnjë plan për paqe në Evropë. Trumpi është më racional këtu. Kjo është arsyeja pse tezat për çmendurinë e tij, të cilat shpesh mbështeten nga ekspertë ushtarakë, janë plotësisht të pakuptimta, si dhe tezat e tyre për një sulm të afërt “të paprovokuar” rus ndaj Gjermanisë ose një anëtari tjetër të aleancës së NATO-s. Nder për përjashtimet, si redaktori juaj Zoran Meter. Shumica e ekspertëve ushtarakë që shfaqen në publik kishin vlerësime krejtësisht të gabuara. Megjithatë, ata përgatiten për skenarin më të keq, kështu që fillojnë të besojnë në të. Arsyeja e vërtetë për ankthin dhe retorikën e tyre të luftës në fakt nuk është frika nga Rusia, por nga fakti se NATO, nëse ndodh më e keqja, nuk do të funksionojë. Është pikërisht kjo frikë që luan një rol të rëndësishëm në politikën e BE-së dhe në komentet e analistëve transatlantikë.
- Cili do të ishte roli i intelektualëve dhe qytetarëve akademikë sot?
Sot, kjo është reduktuar në pjesëmarrje në “projekte konkurruese”, mundësisht projekte të BE-së. Sigurisht, nuk mund të pritet që një projekt që vë në pikëpyetje paradigmën liberale në pushtet do të kalojë procesin e rishikimit nga kolegët. Megjithatë, nëse punoni me studentë, mund t’i nxisni ata të jenë të interesuar për interpretime alternative të rendit politik. Të rinjtë janë të hapur ndaj ideve të reja. Kjo është arsyeja pse mësimdhënia është pjesa më e bukur e punës sonë.
- Si po ndikon kriza e Iluminizmit në rrethet akademike të cilave ju i përkisni?
Keni të drejtë, duhet të presim goditje serioze. Duket se në shkencat shoqërore gjithçka është bërë një matje sasiore, besohet se vetëm kjo është shkencë e vërtetë. Në këtë mënyrë, mendimi kritik rreth kuptimit dhe karakteristikave të demokracisë shtypet. Duket se nuk është e nevojshme, sepse BE garanton që jemi në rendin më të mirë politik. Kjo është arsyeja pse është edhe më interesante të kthehemi te parimet e Iluminizmit dhe të përpiqemi të kërkojmë fakte, sepse vetëm mbi fakte mund të formohen ide të reja dhe përparim shoqëror i ardhshëm. [Përktheu: ISHGJ]
