NATO fillon… Presidenti Truman nënshkruan Traktatin e Atlantikut të Veriut, i cili shënoi fillimin e NATO-s. Fotografia: MPI/Getty Images
[Interevistë e “The Guardian” me Georgios Varouxakis-in]
A u krijua “Aleanca perëndimore” për të çuar më tej interesat amerikane dhe britanike? Georgios Varouxakis argumenton se ideja është më e vjetër, thelbësisht evropiane dhe madje
anti-imperialiste.
THE GUARDIAN: Ju harxhuat 12 vjet për librin tuaj, “Perëndimi: Historia e një Ideje”, në kërkim të asaj se çfarë njerëzit kanë ndërmend kur flasin rreth “perëndimit”. Në kohën kur presidenti i SHBA tregon më shumë admirim për Rusinë autokratike sesa për vendet aleate të NATO-s në Europë, mos po dëshmojmë fundin e perëndimit si një ide?
GEORGIOS VAROUXAKIS: Sigurisht që nuk do ta fshija nga lista Perëndimin. Çfarë po shohim është një sfidë ndaj një version të perëndimit që ka patur Amerikën si lider. Por kjo nuk ka pse të sinjalizojë fundin. Perëndimi është kyç për europianët dhe ata kanë qenë bërthama e tij. Amerika iu bashkua në një pikë të caktuar si një dëgëzim; ka qenë izolacioniste më parë dhe mund të ribëhet. Ndaj ne mund të dëshmojmë një version të ndryshëm të perëndimit për një farë kohe, me bërthamën e vet në Europë, siç ka qenë shumicën e kohës. Por Amerika, herët apo vonë, me siguri që do të kthehet.
THE GUARDIAN: Është e vështirë të imagjinohet një perëndim pa Amerikën. Kur ne përdorim këtë term, shumica e njerëzve mendojnë për Luftën e Ftohtë dhe një aleancë perëndimorë të drejtuar nga anglosfera.
GEORGIOS VAROUXAKIS: Sigurisht. Një këndvështrim i përbashkët është se nocioni për perëndimin popullarizohet me themelimin e NATO-s më 1949 dhe Luftën e Ftohtë. Në skajin tjetër është ideja “nga Platoni te NATO”, që thotë se perëndimi nisi me grekët e lashtë kur ata luftuan persët. Ndërkohë, mes historianëve, ka patur një konsensus monoton universal se perëndimi si një ide e vetëndërgjegjësuar nis më 1800 apo 1900, kryesisht në varësi të nevojave të imperializmit britanik: u shpik për ta justifikuar, për të demarkuar orientalizmin e Azisë dhe popujve arabë si “të tjerë”.
Por unë nuk jam dakord me këtë. Në kërkimin tim, kam gjetur se ishin shkrimtarët francezë që nisën fillimisht të përdorin fjalën më 1820 pasi kuptuan se termi “Europë” nuk i përgjigjej më qëllimit.
THE GUARDIAN: Çfarë problem ka me termin “Europë”?
GEORGIOS VAROUXAKIS: Problemi ishte se që nga koha e Pjetrit të Madh në fillim të shekullit të 18-të, Europa përfshinte gjeografikisht dhe politikisht Rusinë. Më vonë, Cari Aleksander i dominoi Kongresin e Vjenës më 1815 dhe Aleancën e Shenjtë që u krijua si pasojë e tij. Përherë e më shumë europiano-perëndimorët nisën të shqetësohen rreth pashmangshmërisë së dominimit të Europës nga Rusia. Ishte një monolit ekspansiv i madh. Viti 1820 dëshmoi luftën greke të Pavarësisë kundër Perandorisë Osmane, por për shumë analistë francezë, rreziku i vërtetë që Rusia mund të merrte Konstandinopojën pas një kolapsi të otomanëve, ishte shqetësues. Ata nisën të shohin grekët si një lloj ledhi i Perëndimit.
Në vitet 1830, diskutimet për “perëndimin” dhe për një “aleancë perëndimore” u bënë më akute, pasi në atë kohë Aleksander i kishte vdekur dhe Nikolla i ishte shumë despotik.
Kishte një ankth se Rusia nuk ishte më e parëndësishme dhe se madje mund të arrinte të dominonte Europën. Ç’është më e rëndësishmja, Franca ishte bërë një monarki kushtetuese që nga viti 1830 me Revolucionin e Korrikut. Papritur, një aleancë “perëndimore” anglo-franceze e regjimeve kushtetuese mori kuptim në një mënyrë që nuk kishte ndodhur më parë me absolutistët Burbonë. Dhe kështu, përherë e më tepër shfaqen fjalime nga deputetë francezë që propozojnë une alliance européenne ou
plutôt oçidentale.
Një skenë beteje nga lufta greke për pavarësi. Fotografia: piemags/Alamy
THE GUARDIAN: Ku nis dhe përfundon gjeografikisht ky version origjinal i Perëndimit?
GEORGIOS VAROUXAKIS: Këtu vjen në vëmendje Auguste Comte, filozofi ndoshta më i injoruar i botës moderne. Sot ai kujtohet kryesisht për frymëzimin e motos “Ordem e Progresso”(Rend dhe Përparim” në flamurin brazilian dhe sepse citohet praktikisht në çdo novelë nga novelist kontrovers francez, Michel Houellebecq.
Por në shekullin e 19-të filozofia pozitiviste e Comte ishte thellësisht ndikuese, e krahasueshme vetëm me Hegelin. Dhe Comte përsëriste pa pushim rreth rëndësisë për të folur për Perëndimin dhe jo Europën dhe ai e përkufizoi dhe analizoi se çfraë kuptonte me “Perëndimin” në shumë shkrime voluminoze dhe me hollësi të shumta.
Comte këmbëngulte se Perëndimi duhet të përfshinte ata që ai i quante pesë kombet e mëdhenj, me të cilët kuptonte grupet gjuhësore: gjermanët(ku përfshinte skandinavët dhe hollandezët), francezët, italianët, iberikët dhe anglezët – shtuar pasardhësit e ngulimeve të tyre në Amerikat, Australi dhe Zelandën e Re. Ai u përpoq ta bënte “perëndimin” sa më pak fetar të ishte e mundur. Nuk ishte i njëjtë me Kristianizmin, në dallim nga shumë avokatë modernë të “qyetërimit perëndimor” si Samuel Huntington, Comte nuk besonte se besimi fetar është fati ynë. Kështu që ai përfshiu Greqinë, pavarësisht besimit ortodoks dhe pozocionimit në një qoshe të Ballkanit, për shkak të rëndësisë së kulturës antike greke për Romën. Ai nuk donte që perëndimi të ishte po ashtu një njësi etnike, ndaj përfshiu Poloninë pavarësisht se ishte sllave, pasi kishte qenë katolike për 1000 vjet. Kështu, që nga fillimi perëndimi eci me një vizion të hapur anëtarësimi, bazuar jo mbi origjinën genetike apo fetare, duke lejuar kështu zgjerimin e anëtarësimit.
Filozofi francez Auguste Comte. Fotografia: Koleksioni Granger/Alamy
THE GUARDIAN: Kjo tingëllon pak si një projekt imperialist…
GEORGIOS VAROUXAKIS: Përkundrazi. Vizioni i Comte ishte se perëndimi do të përfshinte një ditë të gjithë botën – por asnjëherë me metodat e pushtimit. Ai këmbëngulte se perandoritë duhet të abrogohen: Algjeria duhet të merrte pavarësinë, anglezët të largoheshin nga India dhe çdo vend i madh duhet të ndahet në republika më të vogla që të qeveriseshin më mirë.
Comte përfshinte edhe Amerikat në njësinë mbinacionale që ai e quante perëndimi apo République Oçidentale. Por Amerika iu bashkua idesë së perëndimit me vonesë, nga fundi i shekullit të 19-të dhe me më shumë vendosmëri gjatë Luftës Parë Botërore. Edhe në atë kohë bëri me shumë ngurrim, kryesisht për shkak të ndikimit të akademikëve që kishin studiuar në universitetet gjermane dhe ndikimit të imigrantëve gjermanë. Në dekadat e parë të ekzistencës së vendit të tyre, amerikanët kishin arsye të vërteta për të qenë skeptikë, sa kohë që gjëja e fundit që ata donin, si vendi i parë postkolonial në botë, ishte të asocioheshin në kultura apo njësi politike me imperialistët dhe gjysmë-aristokratët europianë.
Me evoluimin në kohë të idesë së perëndimit, shtete dhe rajone të ndryshme i janë shtuar apo janë larguar. Gjatë Luftës së Ftohtë, Japonia shihej si pjesë e perëndimit – ndonëse më tepër politikisht, ushtarakisht dhe teknologjikisht dhe më pak kulturalisht. Oksidentalizimi dhe modernizimi nuk janë e njëjta gjë. Turqia ishte – dhe në një kuptim mbetet – pjesë e perëndimit pasi është në NATO, ndonëse z. Erdogan do të urrente të dëgjonte përshkrimin e Turqisë si pjesë të perëndimit. Vizioni i themeluesit të Republiks turke, Kemal Ataturk dhe i një ideologu të madh të nacionalizmit turk, Ziya Gökalp, ishte që Turqia t’i bashkohej “qytetërimit perëndimor”. Por aktualisht duket se Erdogan ka plane të tjera.
THE GUARDIAN: A do të përputhej Ukraina në këtë version origjinal të Perëndimit 1.0?
GEORGIOS VAROUXAKIS: Situata e Ukrainës në vitin 2020 është e krahasueshme me atë të Greqisë më 1820, në të dyja vendet kultura ka marrë formë nga Kristianizmi Ortodoks. Besimi fetar është i rëndësishëm, por njerëzit bëjnë historinë e tyre gjithashtu. Sfidoj këdo të më shpjegojë sesi mund t’u thuash ukrainasve se nuk janë perëndimorë nëse ata vendosin të jenë të tillë dhe nëse ata luftojnë ashpër siç po bëjnë për të parandaluar kthimin në një satelit të Rusisë.
Mënyra si europianët flasin rreth Ukrainës sot është shumë i ngjashëm me atë sesi flisnin për Greqinë analistët francezë, saktësisht 200 vjet më parë. Shkrimtari franko-zviceran Benjamin Constant shkruante se europianët ishin mësuar me luksin dhe paqen dhe se në Greqi ai pa njerëz të gatshëm për të luftuar për lirinë dhe të ishin ledh i perëndimit, siç e cilësonte ai në mënyrë eksplicite në vitin 1825. Ngjashëm Ukraina është një anëtar i ri teksa perëndimi ripërkufizohet sërish.
THE GUARDIAN: Nëse ideja e perëndimit është kaq e lakueshme a ka shenjes të përbashkët?
GEORGIOS VAROUXAKIS: Nëse pyesni ka apo jo një shenjues të përbashkët mes përkufizimeve të ndryshme se çfarë e dallon perëndimin nga kultura të tjera, do të thosha se ka. Mendimtarë që variojnë nga trockisti antikapitalist Cornelius Castoriadis te konservatori liberal Raymond Aron bien dakord se ajo çfarë dallon perëndimin është kapaciteti për autokritikë dhe vetëkorrigjim. Përgjatë historisë ka qeveri që bëjnë gjëra të tmerrshme, por mandej ka lëvizje rigjeneruese dhe korrigjuese që vijnë si reaksion ndaj padrejtësive paraardhëse.
Ngjan se është e brendashkruar në sistemin e vlerave të perëndimit të jetë autokritik. Pjesa kryesore e kriticizmit ndaj perëndimit, si antikolonializmi, është shfaqur nga brenda sistemit të tij të vlerave.
Disa prej kritikave më tërheqëse ndaj qeverive të tij, si ato të novelistit afro-amerikan Richard Wright, kërkonin që perëndimi të bënte aktin “perëndimor”, pra të jetonte sipas parimeve të veta në mënyrë më të qëndrueshme.
THE GUARDIAN: Kjo tingëllon më pak si vlerë se sa zakon.
GEORGIOS VAROUXAKIS: Keni të drejtë. Është një predikament, një aksident historik. Historiani protestan francez François Guizot thoshte më 1820 se arsyeja pse qytetërimi perëndimor europian nuk kishte mbetur në vend që nga rënia e Perandorisë Romake ishte konflikti dhe pluralizmi. Jo se katolikët nuk donin të ndalonin protestanët, se gjermanët nuk donin asgjësimin e francezëve dhe anasjelltas, apo aristokratët demokratë dhe kështu me radhë: thjesht askush nuk dominoi. Kështu që njerëzit mësuan të jetojnë në mosmarrëveshje dhe konflikt, të merreshin vesh me njëri-tjetrin. Jo sepse kishin ndonjë superioritet genetik apo të trashëguar, por sepse thjesht, u duhej.
Unë jam kundër përdorimit të termit “vlera perëndimore”, pasi nëse e quan diçka perëndimore nuk mund të shpresosh që të tjerët ta adoptojnë atë. Të quash demokracinë liberale, lirinë e shprehjes, të orientimit seksual, barazisë së trajtimit dhe kështu me radhë si “vlera perëndimore”, kjo i shërben Putinit dhe çdo diktatori tjetër. Ndoshta është më e mençur të thirren këto vlera me emrat universalë nëse duam që të kenë një shans që të jenë tërheqëse për popuj të kulturave të tjera.
Unë gjithashtu mendoj se nëse ne heqim dorë nga ideja e shpërbërjes së Perëndimit, apo lejojmë që ai të vetëshkatërrohet, shumë progresistë do ta vuajnë mungesën e tij. Dhe do ta vuajnë keq. Nëse ne e flakim foshnjën nga vaska, siç e cilëson Richard Wright më 1956, “trashëgima e çmuar – liria e shprehjes, shteti sehkullar, personaliteti i pavarur, autonomia shkencore – që nuk është as perëndimore apo lindore, por njerëzore, do të zhduken nga mendja e njeriut”.
[Origjinali: The Guardian / publikimi në shqip: MekuliPress.com / 10.09.2025 / Shqipërsues: Skerdilajd Zaimi.]
